Tehnıkalyq progreske jol ashqan Prometeıdiń urpaqtary kim?

Aldyńǵy jazba: "Atlantıda qupıasy qashan ashylady?"

Bul suraqqa jaýap bererden buryn Prometeı degenniń kim ekenin túsindire keteıik.

Kóne grek ańyzdary boıynsha Jer ana- Geıa men Aspan áke- Ýrannyń alty ulynyń biri Iapet besinshi bala. Iapet Okean qyzy Asıamen (Azıa) qosylyp, 4 uldy ómirge ákeledi. Atlanta, Menetıa, Prometeı jáne Epımetıa.

Tıtandar jaǵynda Tıtanomahıa soǵysyna qatysqan Iapet pen onyń uldary basqa da tıtandarmen birge jeńilis tabady. Iapettiń ózi men ekinshi uly Menetıa tartarǵa tastalady (óltiriledi).

Al Epımeteı kem aqyl bolady. Ol Zevstiń aldaýyna túsip qalady. Ol Zevs jibergen zulym áıel Pandoranyń arbaýyna túsip qalyp, soǵan úılenip ketedi. (Epımeteı – «oılanbaı is jasaıtyn», «aqyly kem» degen maǵyna bildiredi). [15]

Biz úshin Iapettiń eki uly Prometeı men Atlant týraly ańyz qyzyqty málimet beredi.

Atlant – grek ańyzdary boıynsha ǵalamat kúsh ıesi. Tıtanomahıa soǵysynda Zevs bastaǵan Olımp qudaılarynan tıtandar jeńilgennen keıin, Atlant qıyr soltústikte, Gesperıdter baǵyna jaqyn jerde aspandy ıyǵymen tirep ustap turýǵa jazalanǵan.

Grek ańyzdary boıynsha jerdiń qıyr shetinde, muhıttyń jaǵalaýynda ómir súretin Gesperıdter altyn alma baǵynyń qorǵaýshylary - baǵbandary Atlanttyń qyzdary. Olar «máńgilik jastyq almasyn» kútip baǵýshylar. [14]

2) Prometeı – «aqylmen is jasaıtyn» nemese «aldyn boljaıtyn» degen maǵyna bildiredi.

Ol óz ata- anasynan berilgen aqyldylyǵyn, qýlyqpen de astasyp ketetin batyldyǵyn óz halqynyń paıdasyna jumsap, negizin ózi qalaǵan eline qorǵan bolady.

Grek ańyzdary boıynsha qudaılardyń mekeninen ot urlap, ony adamdarǵa bergen Prometeı, sol úshin Zevstiń buıryǵymen skıfter mekendeıtin Kavkaz taýyna buǵaýlanyp tastalady.

Grek ańyzdarynda Prometeıdiń qýlyǵy men aqyly grekterdiń bas qudaıy Zevsten de asyp túsedi. Zevstiń ózi de Prometeıdi óz jaǵyna tartyp, erekshe aqylyn paıdalanǵysy keledi.

Grek ańyzdarynda dúleı, qara kúshterdi paıdalanǵan Zevske qarsy, adamdardyń paıdasy úshin ózin qurban etken aqyldy Prometeıdi «azap shegýshi» etip kórsetedi.

K. Marks Prometeıdi «... adamzat tarıhynda eń izginıetti áýlıe ári azap shegýshi» dep ataǵan. Esqıldiń «Buǵaýlanǵan Prometeı» trılogıasynda Prometeıdiń obrazy adamzat órkenıetiniń damýynyń sımvoly retinde sýretteledi.[17]

Esqıl shyǵarmalarynda Prometeı adamzat damýyndaǵy barlyq jetistikterge múmkindik berip, barlyq mádenı qundylyqtarǵa alǵashqy jol ashýshy retinde beınelenedi. Prometeı adamdardy úı salýǵa, metal óńdeýge, jer egýge, sýda júzýge, jazý- oqýǵa, esep- qısap júrgizýge, juldyzdardy zertteýge jáne t.b úıretedi. Adam balasyna jasaǵan jaqsylyǵy úshin jazalanǵan Esqıldiń Prometeıi óziniń qatty azap shekkenine qaramastan, óziniń isi durystyǵyn alǵa tartyp, Zevstiń ózine batyl qarsy shyǵyp, alǵan betinen qaıtpaıdy.

Prometeı ákelgen ot adamdarǵa tehnıkalyq progreske jol ashady.[14,15,16]

- - -

Kóne grek ańyzdary boıynsha, shaýyp kele jatyp sadaqtan oq jaýdyratyn, denesi jylqy basy adam (atqa jabysyp qalǵan adam)-kentavrlar Prometeıge jaqyndyq tanytyp, Prometeı Kavkaz taýyna buǵaýlanǵanda janashyrlyq tanytady. Al kentavrlardyń kim ekenin aıtpasa da túsinikti shyǵar. Jylqyny alǵash ret qolǵa úıretip, myńdaǵan jyldar boıy serigi etken, tipti budan 12000 jyl buryn Amerıka qurlyǵyna ózderimen birge ala ketken túriktermen bul jerde talasatyn halyq joq shyǵar.

- - -

Grek ańyzdary boıynsha, Ýral taýynyń shyǵysynda, qıyr soltústikte mekendeıtin (batys Sibirdiń soltústik aımaǵy) Atlanttyń urpaqtarynyń (gıperboreıler) mekeni tabıǵat apatynan sý astyna ketkende, olardyń bir bóligi atlant muhıty arqyly Jerorta teńizi aımaǵyna kelip qonystanady. Olardyń arasynan Delfi kóripkelder orakýliniń negizin qalap, Troıa qalasynyń negizin qalaýshy Apolonnyń aty erekshe atalady.

Apolonnyń obrazy aspan, jer, jerasty álemin baılanystyrady.

Troıan soǵysy kezinde Apolon oq atýshy troıandyqtarǵa kómektesedi.

Apolon tek qıratýshy ǵana emes, sonymen qatar oǵan emshilik qasıet te tán. Ol dáriger, ol kómek berýshi, aýrý- syrqaýdan qorǵaýshy.

Apolon adamdarǵa ǵylym men ónerdi úıretip, qala salýǵa kómektesedi.

Keı málimetterde Apolon – negizin ózi qalap, qala salýshy, taıpalardyń qorǵaýshysy jáne negizin salýshy- atasy: Apolon Troıa qalasynyń negizin qalaǵan degen de derek bar.

Apolonǵa tabynýdyń joǵary bolǵany sondaı Kishi Azıada, Egeı teńizi araldarynda, Gresıada, tipti Italıa jerinde onyń atynda kóptegen kóripkel hramdary boldy.Al eń negizgisi Delfidegi kóripkel (Orakýl) hramy bolatyn. Munda Apolon kóripkeli aldaǵyǵa boljam jasaıtyn.

Grek ańyzdary Apolonnyń balalary dep Kırenadan týǵan uly Arısteıdi, Koronıdadan Asklepııdi, mýzalar Talıa men Ýranıadan mýzykanttar Orfeı men Lınany ataıdy.

1)Orfeı tek adamdardy ǵana emes, qudaılar men tabıǵatty da ǵajaıyp mýzykasymen eliktirgen ári ánshi ári mýzykant .

2)Asklepıı grek ańyzdary boıynsha emshilik qudaıy. Asklepııge sábı kezinen danyshpan kentavr Hıron emshilik ónerin úıretedi. Asklepıdiń ólgendi tiriltetin de qasıeti bolǵan deıdi grek ańyzdary. Asklepııdiń erekshe belgisi jylan. Qazirgi zamanǵy medısınanyń sımvolyndaǵy jylan osydan shyqqan. Asklepıdiń asqan emshi balalary týraly Gomer aıtyp ketken deıdi grek derekteri.[14, 15]

3)Arısteı-grek ańyzdary boıynsha Apolonnyń uly. Arısteıdi grek ańyzdary gıperboreıa elinen shyqqan deıdi.

Arısteıge kentavrlar túrli óner men ǵylymdy úıretedi.

Óz kezeginde Arısteı adamdarǵa ańshylyq ónerin, emshilikti, bolashaqty boljaýdy, mal baǵýdy jáne ara ósiriýdi úıretedi.

Arısteı adamzattyń eń alǵashqy mádenı jetistikterin ıgerip, jer ananyń danalyq qasıetterin boıyna sińirgen danyshpandardyń biri. Ol Lıvıadaǵy(Afrıkada) Kırena qalasynyń negizin salýshy jáne ustalyq óneriniń negizin qalaýshy (ızobretatel) dep sanalady. [14]

Bul ańyzdardan biletinimiz, atlanttyń urpaqtarynan eń ataqtysy Apolon bolsa, onyń barlyq ataqty urpaqtaryna óner-bilimdi úıretken kentavrlar (Prometeıdiń urpaqtary) bolyp tur.

Grek ańyzdary Atlantty erekshe kúsh ıesi, atlanttyń qyzdary keremet baý ósirgen degennen basqa kóp málimet bermeıdi.

Al Prometeı bolsa, «qudaıdyń ustahanasynan ot urlap, adamzatqa tehnıkalyq progreske jol ashqan» dep, kóp madaqtalady.

Jerorta teńizi aımaǵyna Ptometeıdiń elinen (Kavkaz taýy aımaǵynan. Ol kezde grekter Kavkaz taýynyń arǵy jaǵyn bilmegendikten, Kavkaz taýy jerdiń qıyr sheti dep eseptelgen.) jermen jylqy kóligimen jetken Prometeıdiń urpaqtary, osynda Atlant muhıty arqyly kememen jetken Atlanttyń urpaqtaryna óner-bilimdi úıretýshi bolyp tur.

Endi kóne grek ǵalymdarynyń derekterine sóz bereıik.

«Gerodot pen Fýkıdıttiń zamandasy Lesbostan shyqqan Gellanık «Skıfter» atty eńbeginde «Temirdi oılap tapqan skıfter» dep kórsetedi.

Osy jerde b.d.d 525-456 jyldary ómir súrgen grek aqyny Esqıldyń «Buǵaýlanǵan Prometeı»,- degen shyǵarmasynan myna derekti keltirsek jetkilikti ǵoı deımin.

« - Mine, aqyrynda biz jerdiń shetine, Skıfıaǵa jettik!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Osy aradan, eń aldymen, shyǵys jaqqa bet buryp,

Tyń jerlermen bógelmesten alǵa qaraı qadam bas

Skıfterdiń qonysyna, toqymaly qorapty

Eńseli ári dóńgelekti, alystarǵa ushatyn

Sadaqtaryn tastamaı, ómir súrýge úırengen.

Tek olarǵa jaqyndama, jaqpar tasty jaǵalaýmen

Tolqyndary týlap jatar tynshymaı, odan ári júre ber.

Sol jaǵyńda ustalar bar, tilin tapqan temirdiń,

Halıbter ǵumyr keshedi. Sen olardan seskengin:

Qatal halyq, bóten jerlik adamdardy súımeıtin.

Esqıldiń osy shyǵarmasyna berilgen kóne sqolıada- túsindirmede bylaı deıdi:

«728. Halıbter. Sebebi temirdi halıbtar ashqan, al halıbter skıfterdiń bir bóligin quraıdy, osydan búkil jer júzine tarady».

Grek tarıhshysy Gerodot óziniń ataqty «Tarıhynda» bylaı deıdi:

«Sonymen ómirge qajettiniń bári skıfterde bar», «Barlyq halyqtardyń ishinde tek skıfter ǵana qajetti ónerge ıe. Olar eline shabýyl jasaǵan bir-de bir jaýdy tiri jibermeıdi, eger ózderi múmkindik bermese olardy eshkim de qýyp jete almaıdy.»

Qazaqstan jerinen tabylǵan qansha altyn adamdarǵa qosa, jaqynda Germanıa jerinen tabylǵan óte qymbat qazyna, Ortalyq Azıa túrikteriniń Evropa jerimen b.d.d. II myńjyldyqtyń ózinde baılanysy bolǵanyn dáleldedi. Altyn men asyl tastardan jasalǵan qymbat qazynany jan jaqty zerttegen nemis ǵalymdary, bul buıymdardyń budan 3300jyl buryn qazirgi Qazaqstan jerinde jasalǵanyn daýsyz dáleldep berdi.

Uly Dala perzentterinen grekterdiń arasynda bolǵan eki-aq adam týraly tarıhta málimet bar. Olardyń birinshisi-Toqsary.

Toqsary shamamen b.d.d.VII-ǵasyrdyń basynda dúnıeden ótken.Toqsary Grek eline kelgende jasy otyzdar shamasynda jas jigit bolatyn.

«Toqsary Skıfıaǵa qaıtyp oralmaǵan, ol Afınada qaıtys boldy, keıinnen ulttyq qaharman retinde tanyldy. Elladalyqtar oǵan jat elden kelgen Balger-áýlıe retinde jyl saıyn qurbandyq shalady».

Lýkıan «Skıf jáne qonaq»

Lýkıannyń «Toqsary men dostyq» atty eńbeginde «Biz jaqsy adamdarǵa arnap qurbandyq shalamyz.Solardyń qurmetine oraı as berip, toı jasaımyz.Sebebi, óli razy bolmaı, tiri jarymaıdy. Árıne, másele tek olarda ǵana emes, biz ólgen adamdarǵa qurmet ete otyryp, tirilerge olardyń jaqsylyqtaryn ýaǵyzdaımyz. Sondyqtan da tiri júrgenderdiń kópshiligi solarǵa uqsap artyna jaqsy sóz, óshpeıtin iz qaldyrǵysy keledi»-deıdi Toqsary Áýlıe.

«Onyń ólgen kisini tiriltetin balgerligi týraly ańyz kóp. Bárin tizip shyǵý múmkin emes.Grekterdiń Balger áýlıe retinde minajat etýiniń ózi Toqsarynyń asqan emshi bolǵandyǵyn tolyq dáleldeıdi».T.Jurtpaev.Dýlyǵa 1 tom

Tarıhtan bizge jetken, ellada eline ekinshi bolyp aıaq basqan kóshpendiler ókili-Anaqarys danyshpan.

Anaqarys shamamen b.d.d 620-555 jyldary ómir súrgen. Geredot pen Strabon «jeti ǵulamanyń biri» dep moıyndaǵan Anaqarys týraly Dıogen «kemeniń zákiri men dóńgelekti oılap tapqan-Anaqarys» dep moıyndasa, Strabon óziniń áıgili «Geografıa» atty eńbeginde: «Efor Anaharsısti danyshpan dep ataıdy, ol óziniń sheksiz adaldyǵymen,tazalyǵymen jáne aqyldylyǵymen jeti danyshpannyń biri boldy»-deıdi.Ol Anaharsıs usta kórigin,eki tabany bar zákirdi jáne qumyra jasaýǵa arnalǵan dóńgelek jozyny oılap tapqan degendi aıtady»,-deıdi.

Bulardan kórinip turǵandaı sol kezderi Eýropanyń eń damyǵan eli atanǵan grekterdi kóshpendilerden barǵan eki-aq adamnyń ózi biri balgerlik ilimimen moıyndatsa,ekinshisi sheshendigimen,aqylymen tań qaldyrypty.

Grekter Anaqarysty dóńgelekti, kemeniń zákirin, usta kórigin jáne qumyra jasaýǵa arnalǵan dóńgelek jozyny oılap tapqan degendi aıtady. Al shyn mánisinde Anaqarys olardy oılap tapqan joq. Bul búıymdardy Uly Dala uldary odan áldeqashan buryn oılap taýyp paıdalanyp júrgen. Anaqarys tek solardy grekterge úıretýshi boldy.

Grekter usta kórigin endi kórip jatsa, bul kezde Altaıda bolat qorytatyn peshterdi oılap taýyp, bolatty kúndelikti ómirde qoldanyp jatqan bolatyn.

Qytaı ǵalymy Szá – ı-dyń «Sın-shý» atty eńbeginde «ǵundardyń árbir úsh adamynyń biri sarbaz, tipti adamy da at kóligi de temir «saýytty» degen derek bar.

Hýan Kýan nyń «Temir men tuz týraly oı» atty eńbeginde b.d.d. 81 jyly Qytaı hanynyń ordasynda Ǵun men Qytaı arasyndaǵy saýda sattyq, temir, tuz sıaqty shıki zatty qalaı tasymaldaý jaıy talas bolǵanyn aıtady.

Bolat qarý jaraq, turmystyq zattar túrikterge basqa halyqtar aldynda kóptegen artyqshylyqtar berdi.

Bolat aýyzdyq dalanyń qaısar taǵasy jylqyny qolǵa úıretýge túrkige múmkindik berse, temir úzengi túrik jaýyngerlerine at ústinde urshyqsha úıirilýine múmkindik berdi.

Tabıǵattyń tunyǵyn keship ósken túrki jaýyngeriniń bula kúshi, aqyly, óz zamanynda teńdesi joq bolat qarý jaraq, astyndaǵy jeldeı júırik tulpar túrik áskerin óz zamanynda teńdesi joq kúshke aınaldyrdy.

Eýropanyń eń kóne órkenıeti-grekter bolsa, grekter tipti Eskendir Zulqarnaıynnyń zamanynda da temirdi ıgermegen bolatyn.

Kishi Azıanyń Ońtústik Batysyndaǵy Dorıda dep atalǵan aımaqtan shyqqan dorılyqtar jerorta teńizindegi joǵary órkenıetti aǵaıyn halyqtarǵa kúsh kórsete bastaǵan grekterdiń aheı taıpasyn oısyrata talqandap, ózderin qyryp, jerlerin tartyp alady. Al qalǵan grek taıpalaryna tıispegenimen, mádenıeti tómen grekterdi joǵary órkenıetti Jerorta teńizi aımaǵyndaǵy elderden bólip tastaıdy. Ásirese, Palestınany ızraıldik taıpalardan tartyp alǵan Kishi Azıadan shyqqan fılıstımlándyqtar sıaqty, grekterden temirdiń qupıasyn jasyryn ustap, temirdi ıgerýine jol bermegen. Sondyqtan dorılyqtar aheılikterden Peloponnesti jaýlap alǵan b.d.d. XII ǵasyrdan b.d.d. IV ǵasyrǵa deıin segiz ǵasyr ótse de grekter temirdiń ózin bilgenimen, óndirý qupıasyn bile almaǵan.

B.d.d.331jyly Gavgamel qystaǵy janyndaǵy Eskendir men Darııdiń soǵysyna, parsy patshasynyń ótinishi boıynsha eki myń saq sarbazy qatysqan. Osy soǵysta grekterdiń 60 myń áskerine qarsy Darıı birneshe ese kóp áskermen soǵysady.

Osy 2 myń saq sarbazdary 8 myń baktrıalyq atty áskerdiń qoldaýymen, Eskendir áskeriniń oń qanatynyń tas- talqanyn shyǵarady. Eskendir oń qanatqa saqtarǵa qarsy qansha ásker tókse de, olar saqtardy toqtata almaı, qyrǵynǵa ushyraıdy.

Grek tarıhshysy Arrıan «... keskilesken atty ásker shaıqasy bastaldy. Aleksandr áskeriniń qatary kóbirek sıreı bastady, óıtkeni varvarlar sanynyń kóptigimen qyspaǵyn kúsheıtti, onyń ústine skıfterdiń ózderi de, olardyń attary da temir saýytpen muqıat qorǵalǵan bolatyn»,- dep sylap- sıpaıdy.

Saqtar Eskendir áskeriniń tylyna ótip ketip, tutqyndardy bosatyp jiberedi. Olar jappaı qarýlanyp, grek áskerlerin qyra bastaıdy. Saqtar odan ári Eskendir áskeriniń azyq- túlik, qarý- jaraq tıelgen kerýenderiniń talqanyn shyǵaryp, patsha qazynasyn talan-tarajǵa túsiredi.

Darıı jeńistiń az-aq aldynda edi. Bar-joǵy eki-aq myń saq áskeriniń kesirinen jaǵdaıy óte qıynǵa aınalǵanyn túsingen Eskendir, oń qanatty tastaı sala, tańdaýly gvardıasymen týra Darııdiń ózine umtylady. Bul Eskendirdiń eń sońǵy múmkindigi edi. Basqa amaly da qalmaǵan. Sebebi, Eskendir men Darııdiń buǵan deıingi Issydaǵy soǵysynda Darıı Eskendirdiń týra ózine jasaǵan shabýylynan qorqyp, bar áskerin tastap, qashyp ketken bolatyn.

Sirá, parsylardyń qudaıy teris aınalyp, bastarynan baǵy taıyp, Eskendirdiń joly bolyp tursa kerek. Eskendirdiń týra ózine jasaǵan shabýylynan qoryqqan Darıı patsha, taǵy da, soǵysqa áli qatyspaǵan qanshama áskeri baryna da qaramaı, urys dalasyn tastaı qashyp ketedi. Patshasy qashyp ketken úlken ásker tarap ketedi. Al saqtar bolsa, Eskendir patshanyń qazynasyn tartyp alyp elge oralady.

Fılıstımlándyqtar. B.d.d.HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Kishi Azıa men Egeı teńizi araldarynan shyqqan «teńiz halyqtary» atalǵan taıpalardyń qozǵalysy bastaldy. Olar Egıpettiń Azıadaǵy ıelikterine úlken soqqy berdi. B.d.d.XIII ǵasyr men XII ǵasyrdyń arasynda Palestınanyń Jerorta teńizi jaǵalaýyna fılıstımlándyqtar kelip ornalasty. Grekshe Palestına sózi «fılıstımlándyqtar eli» degen sóz. Keıinnen bul ataý tek teńiz jaǵalaýyna ǵana emes, olarǵa jaqyn jatqan elge de tarady. Fılıstımlándyqtar osynda turatyn ızraıldyqtardyń Gaza sekildi iri bekinisti qalalaryn da basyp aldy. Olar bul topyraǵy qunarsyz kedeı eldiń ishki jaǵyna barǵysy kelmedi. Olar ızraıldikterdi birneshe aýyr jeńilisterge ushyratyp, qalalaryn tartyp aldy. Solardyń ishinde ızraıl halqynyń basty qasıetti qalasy Sıdom da bar edi. Fılıstımlándyqtar bul kezde temir qarýmen qarýlanǵan bolatyn. Al ızraıl taıpalarynyń bar qarýy áli de mystan bolatyn. Fılıstımlándyqtar temir qarý óndirý isin baǵyndyrǵan halyqtardan jasyryn ustap, olardyń temir qarý ıelenýine múmkindik bermedi.

Fılıstımlándyqtar grekter pelasg dep ataıtyn halyqtyń bólshekteri bolatyn. Osyndaǵy temir qarýmen qarýlanǵan pelasg halqy Kishi Azıa men Egeı teńizi araldarynan shyqqan bolsa, olardan oısyraı jeńilgen bar qarýy áli mys halyq- ızraıl (evreı) taıpalary bolatyn.

- - -

B.d.d. 1194-1184 jyldary boldy dep jobalanatyn Troıa soǵysynan 80 jyldan keıin grekterdiń ózderi «jabaıy dorıı» taıpasy dep ataǵan taıpanyń joıqyn shabýylyna ushyraıdy.

Buǵan deıingi grek taıpalarynyń ishinde Egeıda teńizindegi joǵary órkenıetti elderge jaqyn ornalasyp, jedel damyp kele jatqan, Krıtti jáne Troıany jaýlap alǵan aheı taıpalary dorılikterden kúıreı jeńildi. Mıken órkenıeti kúıretildi. Egeı teńizindegi buryn aheılikter jaýlap alǵan Krıt jáne basqa biraz araldar, aheılikterdiń negizgi mekeni Peleponnestiń ońtústik bóligi dorılyqtardyń qolyna kóshti. Dorılyqtar Kishi Azıanyń ońtústik batys shetindegi teńiz jaǵalaýy jerleri men araldardy da ıelenetin Dorıda dep atalǵan aımaqtan shyqqan bolatyn.

Dorılyqtardyń bul shabýyly grekter úshin óte aýyr boldy. Grekter joǵary mádenıetke ıe Erte Shyǵys áleminen bólinip qaldy. Úsh ǵasyrǵa sozylǵan bul toqyraý grekterdiń tarıhyndaǵy qarańǵy ǵasyr boldy.

Grekterdiń «jabaıy» dorıı taıpasynan kúıreı jeńilgenin tarıhshylar, dorılikterdiń temir qarý jaraǵy boldy jáne aheılikter uzaqqa sozylǵan Troıa soǵysynan álsiregen bolatyn dep túsindiredi.

- - -

Bul mysaldardan kórinip turǵandaı, Eýropanyń eń kóne órkenıeti grekter de, ızraıl taıpalary da, egıpettikter de temirdi ıgermegen kezde Kishi Azıa jeri men Egeı teńizi araldarynan shyqqan halyqtar temirdi paıdalanyp, basqalardan qupıa ustaǵan.

Túrikterdiń temirdi qashan ıgergeni týraly eń kóne derek qytaı jerinde kezdesedi.

XX ǵasyrdyń basynda eki avstralıalyq saýdager Qytaıdyń ortalyq bóligindegi Sychýan jazyǵynan júzden asa pıramıdany kóredi. Mońǵol shekarasyna jaqyn jergilikti monastyrdaǵy monahtan suraǵanda ol bul pıramıdalardyń «óte kóne» ekenin aıtqan. Monahtyń aıtýynsha bul pıramıdalar týraly jazylǵan jazbalarǵa 5000 jyldan asqan. Sondyqtan bul pıramıdalardyń jasy odan da aryǵa ketedi dep esepteıdi.

Monahtar bul pıramıdalar Qytaıdy basqa planetadan kelgen ımperatorlar bılegen kezde salynǵan deıdi. Bul Imperatorlar ózderin «temir aıdaharǵa minip, aspannan kúrkiretip Jerge túsken Kóktiń Ulynyń» urpaqtarymyz dep ataǵan. Pıramıdalardy salǵan osy kókten kelgender delinedi.

Túrik bıleýshileri ózderin «Kóktiń ulymyz» (Qudaı tektimiz-Kók Táńiriniń urpaǵymyz) dese, táńir dini boıynsha Kók Táńiriniń mekeni kókte-aspanda, sondyqtan da ózderin kóktegi Kók Táńiriniń urpaǵymyz, aspannan túskenbiz degen.

«Kóktiń uldarynyń» temir aıdaharǵa mingenin bylaı túsindirýge bolady: temirdi alǵash ret ıgerip, paıdalanǵan túrikter ekeni qazir dáleldengen. Ony qazirgi zamanǵy arheologıa ǵylymy da dáleldedi. Ortalyq Azıa aımaǵynan kóne zamanǵy temir qorytatyn peshterdiń arheologtar talaıyn tapty. Al Eýropanyń eń kóne órkenıeti delinetin grekter Eskendir Zulqarnaıynnyń zamanynda da (b.d.d. IV ǵ.) temirdi ıgermegen. Qytaılar bolsa, bizdiń dáýirimizdiń basyna deıin temirdi túrikterden satyp alyp kelgen.

Túrikterde, olardyń muragerleri qazaqtarda da jaqyn kezderge deıin «Jylan qaıys» degen yrym, salt-joralǵy bolǵan. Bul joralǵy er bala «qoıan múshel»-4 jasqa tolǵan kezde jasalady. Belgilengen kúni balanyń týystary ustahanaǵa keledi. Temir ustasy kórikti qosyp, ata-anasynyń kózinshe balaǵa qarý, saýyt soǵady. Osydan soń, ustanyń ózi ústine saýyt kıip turyp, balany aıaǵynyń astynan ótkizedi. Birinshi ótkizgende balaǵa saýyt kıgizedi. Ekinshi ótkizgende qarý-jaraq asyndyrady. Saýyt kıingen usta men bala saýyttary bir qaraǵanda jylan qabyǵyna uqsaıdy. Sondyqtan bul joralǵy "Jylan terisimen kıindirý»-«Jylan qaıys» dep atalǵan. Áskerı demokratıa kezeńinde temirden qarý soǵatyn usta qurmetti óner-bilim ıesi dep qatty qurmetteletin bolǵan.

Al temirdi jerden qazyp alyp óndiretin bolǵandyqtan, jer betinde de ,jer astynda da ómir súre beretin jylan jer asty ǵylymyn meńgergen danyshpandyqtyń sımvoly esebinde kıeli sanalǵan. Túrikterdiń «jylan» taıpasy, orystardyń «Zmeı Gorýnıchi» osydan shyqqan sıaqty.

Kóneden kele jatqan mynandaı ańyz bar: «Tasqa bastyrylyp qalǵan jylandy qutqarǵan jigitti jylan jer asty patshalyǵyna alyp kiredi. Qyzyn qutqarǵan jigitke jylan patshasy-Bapy han syı jasaıdy. Jylan jigitti bir jutyp, qaıta qusqanda jigit saýytpen kıinip shyǵady. Ekinshi ret jutyp qaıta qusqanda bolat qarý-jaraqty bolyp shyǵady. Jigit «úshinshi ret jutpaısyz ba?»-dep suraǵanda, jylan patshasy, «úshinshi ret jutsam bútkil deneń, jańyń temirge aınalady. Adamdyq qasıetińnen aırylasyń» dep jaýap berip, jutpaı qoıady.»

«Jylan qaıys» jorasy osy ańyzǵa negizdelgen bolsa kerek. Kóne zamanda qazirgi qytaı jerin jaýlap alyp, pıramıdalardy saldyrǵan túrik patshalary ózderin «Temir aıdaharǵa minip, aspannan túsken Kóktiń ulynyń urpaqtarymyz» -deýi osydan shyqqan bolsa kerek.

Osy derekti negizge alsaq, Altaılyq túrikterdiń temirdi ıgerýi 5000 jyldan aryǵa ketedi.

Osy jerde qazirgi zamanǵy genetık ǵalymdardyń derekterin keltire keteıik.

Ǵalymdar Irkýtsk oblysyndaǵy Malta turaǵynan budan 24000 jyl burynǵy adamdardyń turaǵyn tapqan. Osynda ózen jaǵalaı qonǵan aýyl sekildi qonystan arheologtar mamonttyń azý tisinen jasalǵan áıel, aqqý músinderi jáne t.b. keremet óner týyndylaryn tapqan. Osynda tabylǵan skeletten Y hromosomasyn alǵan ǵalymdar súıektiń ıesiniń tegi R gaplogrýppasyna jatatynyn anyqtaǵan.

Osy Malta, Býret turaqtaryn jan-jaqty zerttegen «Sibir arheologıasynyń atasy» atanǵan akademık A.P.Okladnıkov bastaǵan Reseı ǴA Sibir bólimshesiniń ǵalymdary osy órkenıet ıelerin «túrikterdiń arǵy babalary» dep moıyndaǵan.

Genetık ǵalymdardyń dereginshe, osy R gaplogrýppasynan R1a, R1b gaplogrýppalary taraıdy. Sol sıaqty Amerıkanyń baıyrǵy turǵyndary da osylarǵa týys bolyp keledi.

Gaplogrýppa R1a shamamen budan 20000 jyl buryn Ortalyq Azıada paıda bolǵan.

R1a1 gaplogrýppasynyń ókilderi budan 8-12 myń jyl buryn paıda bolyp, azıalyq toby Qytaı, Indıa men Pakıstanǵa deıin taralsa, eýropalyq toby 7-9 myń jyl buryn Shyǵys Eýropaǵa taraıdy. Jobamen 3500 jyl buryn Anatolıaǵa (Kishi Azıaǵa) jetken.

Qazirgi Indıa aqsúıekteriniń shamamen 40%-i R1a1 gaplogrýppa ıeleri.

R1a1 gaplogrýppasyna jatatyndar qazirgi Reseıdiń jáne Shyǵys Eýropanyń (Polsha, Ýkraına, Belorýssıa) halyqtary arasynda ortasha eseppen 48%, al Reseıdiń ońtústik oblystarynda 62%-ke deıin jetedi.

Bul top ókilderi Reseıdiń Baltıka jaq betinde 24%-ti qurasa, batys Eýropada joqtyń qasy. (Bul orys ǵalymdarynyń derekteri.)

Eýropa ǵalymdarynyń dereginshe gaplogrýppa R1b tobynyń basynda turǵan erkek budan 16000 jyl buryn R1 tobyna jatatyn adamnan ortalyq Azıada týylǵan. Al alǵashqy R1b1 gaplogrýppasynyń basyndaǵy erkek budan 9500 jyl buryn Qara teńiz jaǵalaýynda dúnıege kelgen dep esepteıdi.

Bul gaplogrýppa ókilderi batys Eýropaǵa budan toǵyz myń jyl buryn kelip qonystanǵan deıdi ǵalymdar. Qazir osy gaplogrýppaǵa jatatyn adamdar Ispanıa men Fransıa jerinde turatyn bask halqynyń 88,1%-in, ıtalándyqtardyń 40%-in, qazir Anglıa quramyna kiretin Ýels pen Shotlandıa, Irlandıa halyqtarynda 90%-ke deıin, belgıalyqtarda 63%, norvegterde 25,9%-i quraıdy.

Al atlanttardyń aty shyqqan qazirgi Mysyr jerindegi halyqtar arasynda bul toptyń úlesi 1%-tiń shamasynda ǵana. Sebebi, atlanttar urpaqtarynan bılik ketip, qanshama áýlet aýysqan saıyn atlanttardyń urpaqtary azaıa bergen. Qazirgi Mysyrdyń negizgi halqy arabtar.

Osy R gaplogrýppasy túrki halyqtarynda óte joǵary. Bir toptarda R1a gaplogrýppasy joǵary bolsa, basqa topta R1b gaplogrýppasy joǵary. Mysaly: Qyrǵyzdarda R1a1 gaplogrýppasy 63% bolsa, bashqurttarda R1a1 gaplogrýppasy 24% te, R1b1 gaplogrýppasy 43%

Genetık ǵalymdardyń deregi boıynsha, R1a gaplogrýppasynyń ókilderi men R1b gaplogrýppasynyń ókilderi bir atadan (R1) taraıtyn týysqan halyqtar. Olardy (R1) akademık A.P.Okladnıkov bastaǵan orys ǵalymdary túrikter dep moıyndaǵan. Al kóne grek ańyzdary boıynsha olar ortaq bir ata- Iapetten taraǵan: Atlanttyń urpaqtary- R1b1 gaplogrýppasynyń ókilderi bolsa, Prometeıdiń urpaqtary-R1a1 gaplogrýppasynyń ókilderi.

Qyzyqty derek: B.d.d. XIV ǵasyrda Egıpetti bılegen Týtanhamon perǵaýynnyń DNK-sy da, Reseıdiń eń sońǵy ımperatory Nıkolaı II Romanovtyń DNK-sy da R1b1a2 gaplogrýppasyna jatatyny anyqtalǵan. Týtanhamon Egıpet jerine órkenıet ákelgen atlanttardyń ókili bolsa, Romanovtar qypshaq Qubyla hannyń tuqymy.

Basy Ortalyq Azıadan taralǵan R gaplogrýppasynyń ( A.P. Okladnıkovtyń aıtýynsha-túrikterdiń babalary, kóne grek ańyzy boıynsha- Iapettiń balalary) urpaqtary ekige bólinip, biri R1a1 gaplogrýppa ıeleri (Prometeıdiń urpaqtary)-óner-bilim ıeleri atansa, ekinshileri R1b1 gaplogrýppa ıeleri (Atlanttyń urpaqtary)-alapat kúsh ıeleri el bılegen.

Eń alǵashqy temirdi ıgerip, Qytaı jerindegi keremet pıramıdalardy salǵandar da, «Kavkaz taýynyń mańy» men Kishi Azıa jerindegi alǵashqy temirdi paıdalanýshylar da osy R1a1 gaplogrýppasynyń ıeleri-Prometeıdiń urpaqtary.

Ejelgi grekterdiń geografıadan bilimi óte tómen bolǵan. Tipti bizdiń dáýirimizdiń basynda Eskendir Zulqarnaıynnyń tarıhyn jazǵan grek tarıhshylary tájik jerindegi Pamır taýyn Kavkaz taýy dep shatasqan. Olar Kavkazdyń shyǵys jaǵy týraly eshteńe bilmeıtinin, sondyqtan Kavkaz taýynyń ejelgi grekterdiń túsiniginde dúnıeniń sheti esepti bolǵanyn eskersek, «Kavkaz taýynyń mańynda temir óndiretin halıbter» degeni Altaıda temir óndirgen túrikter bolýy da múmkin. Grekter temir óndirýshilerdi eshýaqytta kórmegen, olarǵa tek ańyzdar ǵana jetken.

Endi ózimizdiń ańyzdarǵa sáıkes keletin evreı ańyzdaryn taldap kóreıikshi. Jer betindegi qazirgi barlyq adam balasy Nuhtyń úsh balasynan(Ham,Sam, Iapet) taraıdy.

Hamnyń urpaqtary afrıkalyq qara násildiler, hamıtter.

Al parsylar óz ańyzdarynda, ózderin Sam palýannyń urpaqtarymyz deıdi. Samnyń urpaqtary ındoevropalyqtar, parsylar. Al Iapettiń urpaqtaryn túrli shejirelerde túrlishe kórsete beredi. Ábilǵazy Bahadúr hannyń shejiresi boıynsha Iapettiń segiz uly bolady: Túrik, Hazar, Saklab, Kıtaı, Kamarı, Tarha, Manjýr, Japon.

Mundaǵy Saklab degeni-slavándar. Qazir Shyǵys slavándar dep júrgen orys, ýkraın, belorýs halyqtarynyń jartysynan kóbisi (54%-i) R gaplogrýppasyna jatatyn túrikter, al I gaplogrýppasyna jatatyn naǵyz slavándar 20%-ti ǵana quraıdy, 20%-i ýgrofınder.

Al soltústik Qytaıdyń halqynyń jartysyna jýyǵy túrikter. Bul genetık ǵalymdardyń derekteri.

Keıbir ǵalymdar osy evreı, musylman ańyzdaryndaǵy Iapet pen grek ańyzdaryndaǵy Iapetti bir adam dep esepteıdi.

Demek, kóne grek ańyzdaryndaǵy Atlant pen Prometeı, grektenip ketken Epımeteı bir atanyń balalary.

Sonymen, «Qudaıdyń ustahanasynan ot urlap, adamzatqa tehnıkalyq progresti sılaǵan Prometeıdiń urpaqtary»-Ortalyq Azıadan shyǵyp, ońtústikte Qytaı, Orta Azıa arqyly Indıa men Pákistanǵa deıin jetip, batysta Shyǵys Eýropadan Kishi Azıaǵa deıin jetken túrik halyqtary.

Buny qazirgi arheologıa ǵylymy da, genetıka ǵylymy da dáleldep otyr!

Úndiniń tuńǵysh prezıdenti Djavaharlal Nerý: «Eýrazıa dalasynda jaýyngerligimen maqtana alatyn jalǵyz halyq bar, olar-túrikter» dep jazypty.

Fransýz ǵalymy Rene Grýsse: «Túrkı... bylı...sozdany dlá pravlenıa.

...strelkı na sedlah ız stepeı pravılı nad Evrazıeı do XVI veka.» dep jazdy.

Túrik qaǵanatynyń dana abyzy Tonykók: «Joǵaryda zeńgir kók, tómende qara jer jaralǵanda, olardyń ekeýiniń arasynda adam balasy jaralǵan. Adam balasyna meniń ata-babalarym ústemdik qurǵan.» dep tasqa jazyp ketipti.

«Túrki áleminiń altyn besigi» atanǵan- Altaı qazaq jerinde.

QAZAQ ELİ - túrkilerdiń qara shańyraǵy.

Qazaq halqynyń tarıhy – túrki áleminiń tarıhy. Ol tarıh – eń Uly, eń kóne tarıh!

Adamzattyń tarıhy QAZAQ JERİNEN bastaý alady!

QAZAQ ELİ MÁŃGİLİK!!!